Gentrificatie leerde ik kennen als iets waar je automatisch tegen was, waarbij yuppen de vijand zijn. Koppen zoals ‘Grote steden veranderen in enclaves voor de rijken’, ‘Mensen worden als ratten weggejaagd uit hun woningen’ of ‘Voor veel van mijn buren is de blonde bakfietsmoeder geen symbool van onschuld en neutraliteit’ riepen sterke emoties bij me op. Het beeld dat ik had, was dat deze nieuwkomers bewust gentrificatie bevorderden en daarmee een bestaande cultuur kapotmaken — een cultuur waarin sociale verbondenheid essentieel is om te overleven in armoede.
Termen zoals ‘ratten’ of ‘blonde bakfietsmoeder’ dragen bij aan stereotypering en het simplificeren van complexe problemen. Ze creëren een ‘wij tegen zij’-gevoel, waarbij oude bewoners en nieuwkomers lijnrecht tegenover elkaar staan.
Deze emoties maakten dat ik de noodzaak voelde om de volksbuurtcultuur vast te leggen, voordat gentrificatie hier schade aan zou richten. Maar na enig onderzoek ontdekte ik dat deze cultuur al jaren aan het veranderen is. En dat er niet één schuldige is in dit algehele proces maar dat het een samenkomst is van beleid, een veranderende leefstijl, globalosering, migratie en economische factoren.
Gentrificatie
Mijn bekendheid met volksbuurten komt ook mede door gentrificatie en de berichtgeving hierover. Sinds dat gentrificatie in 2009 voor het eerst in de krant stond is er volgens Cody Horstenbach, stadsgeograaf, een stijgende trend in het gebruik van de term. De meest voor de hand liggende verklaring is dat gentrificatie zelf veel vaker voorkomt. Waar dit proces eerst in een paar buurten plaatsvond, is het lastig om oude stadsbuurten te vinden die niet ver-yuppen. Daardoor is gentrificatie veel zichtbaarder geworden wat de toenemende aandacht verklaart. Een ander onderdeel is dat niet alleen de armere mensen in verdrukking komen, ook voor middeninkomers wordt het lastiger om betaalbare woonruimte te vinden. Hieronder bevinden zich veel hoogopgeleiden met creatieve beroepen, waaronder journalisten. Zij geven vervolgens aandacht aan dit proces in hun werk. Omdat zij zelf, of mensen in hun directe omgeving, er mee te maken krijgen.
Imago Volksbuurten
Documentaires zoals Créme de la Crooswijk en de Instagram-serie De Yup en de Jordanees van Kiki Bosman bieden een inzicht in het veranderende imago van volksbuurten en de impact hiervan op de bestaande cultuur. In Créme de la Crooswijk wordt de Rotterdamse buurt omschreven als rauw, gezellig, authentiek en echt. De yuppen die aan het woord komen zitten in een net geopend café en benadrukken dat ze niets moeten hebben van het hippe bakfiets-imago. Maar wanneer ze de keuze krijgen tussen dit nieuwe café en het traditionele buurtcafé tegenover, kiezen ze zonder aarzelen voor het hippe alternatief.
Instagram-blogger Kiki Bosman legt als Brabander haar integratie in de Jordaan vast. In haar serie komt ze in contact met karakteristieke Jordanezen die telkens zorgen voor een lach. Haar luchtige en humoristische video’s laten de Jordaan zien als een buurt vol bijzondere, warme persoonlijkheden en versterken daarmee het nostalgische beeld dat tegenwoordig aan volksbuurten wordt gekoppeld.
Gentrificatie zorgt niet alleen voor spanning tussen oude en nieuwe bewoners, maar biedt soms ook een brug tussen twee werelden die eerder langs elkaar heen leefden. Door interactie leren nieuwe bewoners de normen en waarden van de wijk kennen. Toch blijft de vraag of dit proces leidt tot behoud van de oude volksbuurtcultuur, of dat die uiteindelijk verdwijnt.
Volgens Teun van der Ende, onderzoeksjournalist gespecialiseerd in stedenbouwkunde, spelen stijgende huurprijzen en de beperkte regulering van verhuurders hierin een grote rol. Veel stadsbewoners worden gedwongen naar omliggende wijken te verhuizen. De combinatie van een verbeterend imago en hoge huurprijzen in stadscentra maakt dat volksbuurten aantrekkelijker worden voor nieuwe groepen bewoners en gentrificatie versnelt. De oorspronkelijke cultuur komt hierdoor onder druk te staan. Als er geen goede balans wordt gehouden, heeft dit nadelige gevolgen voor de oorspronkelijke bewoners die de opwaardering niet kunnen bijbenen en hun belangrijke sociale constructies worden verbroken.
Geschiedenis Volksbuurten
Vroeger werden volksbuurten gezien als ongezond, gevaarlijk en armoedig. Deze plaatsen stonden symbool voor de negatieve kanten van de industriële samenleving: overbevolking, sociale ongelijkheid, slechte hygiëne en criminaliteit. Dit beeld was niet alleen een reflectie van de werkelijke omstandigheden, maar werd ook versterkt door de heersende sociale normen en stigmatisering van de lagere klasse.
Door de opkomst van fabrieken en industrieën ontstonden er veel arbeidskansen in steden. Boeren werden aangetrokken door de mogelijkheid om in de industrie te werken. De bestaande huizen konden die toestroom niet aan, waardoor steden snel overvol raakten. Arbeiders wijken werden gebouwd als goedkope en snelle oplossingen om de groeiende arbeidersklasse te huisvesten.
Deze wijken waren niet alleen een praktische oplossing voor de toestroom van arbeiders, maar ook een instrument om de sociale hiërarchie en controle te behouden. Volgens de hogere klassen waren de arbeiders asociale die zich niet in het stadsbeeld moesten mengen. Door ze in aparte wijken te huisvesten was het ‘probleem’ opgelost.
Hoewel arbeiderswijken bedoeld waren om controle te houden en orde te scheppen, leidden de slechte omstandigheden juist tot veel armoede, sociale spanningen en criminaliteit. Dit versterkte de negatieve reputatie van deze wijken, wat ervoor zorgde dat overheden maar weinig investeerde in verbetering.
De volksbuurtcultuur is voor een groot deel ontstaan uit de moeilijke omstandigheden waarin arbeiders leefden. Juist omdat ze dagelijks te maken hadden met armoede, onzekerheid, en weinig hulp van buitenaf, waren bewoners van arbeiderswijken vaak op elkaar aangewezen. Deze gemeenschappelijke strijd tegen de omstandigheden leidde tot een unieke sociale dynamiek en een sterke onderlinge verbondenheid.
Cultuur Volksbuurten
De inwoners van volksbuurten zaten allemaal in hetzelfde schuitje. Ze werden door de dominante cultuur afgewezen en zo ontstond er een eigen cultuur. De volksbuurt stond bekend om hun sterke gemeenschapsgevoel en onderlinge solidariteit. Buren hielpen elkaar bij tegenslagen en hielden een oogje in het zeil, wat vooral belangrijk was in tijden van armoede en onzekerheid.
Een onderdeel hiervan is dat de straat diende als verlengstuk van het huis. De huizen waren klein en benauwd voor de hoeveelheid mensen die er woonde en vaak onhychiënisch. Voor de deur zitten bood ook een gelegenheid om in contact te blijven met buren, nieuws te delen en kinderen in de gaten te houden terwijl ze buiten speelden.
Het grote verschil tussen volksbuurten en de bredere stad is vooral te vinden in de gemeenschapszin en de nauwere sociale netwerken van volksbuurten, waar bewoners elkaar goed kennen en vaak voor elkaar zorgen. In de stad heerst vaker anonimiteit, is er een snellere levensstijl en zijn mensen meer gefocust op individuele vrijheid dan op gemeentelijke betrokkenheid.
Anja van Bekhoven spreekt over de cultuur die heerst in de Gorzen, een Schiedamse volksbuurt.
Veranderingen
Niet alleen door gentrificatie staat de cultuur van de volksbuurt onder druk. Er zijn meerdere factoren die een rol hebben gespeeld in het veranderen van de cultuur. In de jaren ’60 en ’70 kwamen veel arbeidsmigranten uit Turkije, Marokko en Suriname naar Nederland. Zij werden vaak gehuisvest in volksbuurten, omdat de woningmarkt hen beperkte toegang gaf tot andere wijken. Deze buurten veranderden hierdoor van homogene gemeenschappen naar multiculturele wijken.
Tegelijkertijd onderging Nederland grote economische en sociale veranderingen. Door globalisering sloten veel fabrieken of verhuisden ze naar het buitenland, waardoor de arbeidersklasse haar traditionele werkgelegenheid zag verdwijnen. Ook veranderden gezinssamenstellingen vrouwen mogen blijven werken en gezinnen werden kleiner.
Vanaf de jaren 2000 kwam er een nieuwe golf van arbeidsmigranten uit Oost-Europa, wat de demografische samenstelling van volksbuurten verder veranderde. Door de komst van nieuwe bewoners en veranderende leefgewoonten is de oorspronkelijke cultuur van volksbuurten al flink veranderd en zijn het niet alleen de Yuppen die druk uitoefenen.
Waarom ik dit onderzoek in het begin startte had te maken met dat ik de schuld wilde geven aan een groep mensen, maar kwam er achter dat het probleem genuanceerder ligt. Wat als een paal boven water staat is dat deze cultuur door de veranderingen dreigt te verdwijnen. Een cultuur waarbij aandacht en zorg voor elkaar onvoorwaardelijk centraal staat. Als er geen aandacht wordt besteed aan het behoud van deze cultuur, dreigt die op termijn helemaal te verdwijnen en dat heeft gevolgen voor de mensen die uit kwetsbaarheid hier op leunen. Het is een gedeelde verantwoordelijkheid van zowel bewoners, beleidsmakers als nieuwe inwoners om ervoor te zorgen dat de unieke identiteit van de buurt blijft bestaan.
Onbekend maakt onbemind
In de volksbuurt De Gorzen in Schiedam bevindt zich stichting J&S, onder leiding van Mieke Wigmans. Deze stichting zet zich in voor kwetsbare groepen in de wijk, bewaakt de traditionele cultuur en werkt actief aan het creëren van veiligheid en saamhorigheid. Hoewel De Gorzen deels in bevolkingsgroepen is veranderd spreken we nog niet van gentrificatie in de wijk. Wat de Gorzen onderscheidt van haar mede volksbuurten, is de onafgebroken inzet om het sociale weefsel van de wijk te behouden. In het audiofragment vertelt Mieke Wigmans over de unieke identiteit van De Gorzen en haar nieuwe project: Onbekend maakt Onbemind.
