SERVIË– Een kleine tweehonderdduizend Russen verhuisden sinds de inval in Oekraïne naar Servië. Daar bevindt zich de op één na meest Poetin-kritische Russische gemeenschap ter wereld. Deze Russen vluchtten voor het regime van Vladimir Poetin maar worden nog elke dag geconfronteerd met zijn gezicht op straat. 

‘Dit voelt echt weer een beetje als thuis’, vertelt Sofia*, een vrouw van middelbare leeftijd met een kort kapsel. Het is vrijdagavond, rond 22.00. De Russische karaoke bar zit al aardig vol. Ook Sofia en haar man zijn naar karaoke bar EVO afgereisd voor een avondje nostalgie.

‘Dit is een leuk nummer, een hele grote hit in Rusland!’ vertelt Sofia* enthousiast terwijl ze in het Russisch nog een whisky aan de bar bestelt. Met een glimlach kijken Sofia en haar man naar het optreden. ‘Ik mis Rusland toch wel. Het is en blijft ondanks alles, je thuisland.’

In de bar zingen de Russen zachtjes mee met de muziek. De meeste van hen wonen hier pas sinds 2022 en proberen het toch wel heel andere Belgrado hun nieuwe thuis te maken. In deze karaoke bar, net buiten het centrum, kunnen gelijkgestemden elkaar opzoeken en door middel van muziek herinneringen naar hun vaderland ophalen.

Pro-Russisch beleid

De eerste significante Russische migratiegolf In Servië begon na de annexatie van de Krim in 2014. Tussen 2014 en 2022 vestigde zich al een zichtbare Russische diaspora in Servië, die naar schatting uit 4.000 tot 6.000 personen bestond. Sinds 2022 is dat aantal echter sterk toegenomen tot meer dan 200.000 Russen.

‘We kunnen in Belgrado heel makkelijk zonder verblijfsvergunning zijn. Het enige wat we moeten doen is eens in de 30 dagen de grens oversteken om een buitenlandse stempel in ons paspoort te laten zetten’, legt Vannet, een Russische drag queen, uit. ‘Het is een kleine prijs die we moeten betalen voor de vrijheid die we terugkrijgen.’

‘Servië beschouwt Rusland als een soort grote broer’, legt Peter, gevlucht in 2006, uit. In 1999 heeft de NAVO Belgrado gebombardeerd, dit heeft een litteken bij de Serviërs achtergelaten. ‘Ik denk zelf dat het ze in de armen van Rusland heeft gedreven. Waarschijnlijk is Servië daarom ook heel coulant in het toelaten van Russische migranten’, beargumenteert Peter. 

Omdat Rusland Servië beschouwt als een grote broer, steunen veel Serviërs de Russen in de oorlog met Oekraïne. Volgens een onderzoek gedaan door de BBC staan naar schatting 70% van de Serviërs aan de Russische zijde. In het dagelijks beeld van de stad is dit ook te merken. ‘Je ziet overal waar je kijkt Poetins gezicht. In souvenirs winkels, beklad op muren en op een bestickerde laptop van een man die naast je in een café werkt’, merkt Sofia op.

Liberale Russen in een conservatief Belgrado

Hoewel de Serviërs erg positief staan tegenover Poetins beleid geldt dit wel anders voor de Russen die momenteel in Servië wonen. Volgens gegevens van de vrijwilligersorganisatie Glasaj u inostranstvu (“Stem vanuit het buitenland”), stemden ongeveer 4.700 Russische burgers in Belgrado tijdens de afgelopen Russische verkiezingen in 2018. Slechts 3% daarvan koos voor Poetin, aldus een exitpoll waaraan bijna 4.000 mensen deelnamen. Servië was daarmee wereldwijd nummer twee in oppositiestemmen. Ook vandaag die dag klinkt het anti-Poetin geluid ook nog luid in Servië.

In bovenstaande grafiek is te zien dat 44% het Poetin-beleid niet goedkeurt. Volgens Peter toont dit aan dat de Russische gemeenschap hier lang niet homogeen is. ‘Mensen denken dat alle Russen pro-Poetin zijn, maar dat is onjuist.’

‘Één long island ice tea’, bestelt een dertiger met lange, blonde haren in het Russisch. Vragend kijkt Olga* naar haar man of hij ook iets te drinken wilt. ‘Eén grote bier en een schone asbak’, bestelt Maxime* bij de ober.

De Russische bar bevindt zich in het stadsdeel Nieuw Belgrado. Het is een wijk vol met betonnen flats, waar de muren zijn gevuld met graffiti van Poetins gezicht. Het stel woont ook in dit gedeelte van de stad, en zijn stamgasten van de Russische bar.

Olga en haar man Maxime zijn gelijk in juli 2022 uit Rusland verhuisd. ‘Wij gingen eerst naar Montenegro, waar mijn ouders een vakantiehuis hebben. We dachten dat het een reis van een maand zou zijn, gewoon even ontspannen en weg van de situatie in Rusland, maar ondertussen zitten we nu al bijna drie jaar in Belgrado.’

‘Eigenlijk vind ik het hier wel fijn, het feit dat we gewoon naar een bar in onze wijk kunnen gaan en iets in het Russisch kunnen bestellen maakt dat het toch nog een soort van als thuis voelt’, vertelt Maxime. ‘Het is een vergelijkbare cultuur.’

Vluchten uit Rusland

Maxime en Olga vluchtten voor de eventuele militaire dienst van Maxime. ‘De belangrijkste reden was dat de sfeer over het algemeen slecht was. Mensen waren nerveus, zo ook Olga. Ik hoefde niet per se naar het leger, maar als ze wilden, konden ze me oproepen’, vertelt Maxime, terwijl hij een trek van zijn sigaret neemt.

‘Ik was inderdaad nerveus, de man van een vriendin van mij is zonder enige waarschuwing meegenomen om voor het leger te dienen. Ik wil natuurlijk niet dat dit ook bij Maxime gebeurt’, legt Olga uit.

Een jaar later besloten ook Ramona en Vannet hun thuisland te verlaten. ‘We hadden geen keus meer. Als drag queens waren we simpelweg niet meer veilig’, vertelt Vannet, terwijl ze nog een hijs neemt van de waterpijp die op tafel staat. ‘Na een optreden werden we door de politie apart genomen. Ze vroegen of we homoseksueel waren. We moesten onze telefoons leegmaken, alles wat met drag te maken had, moest weg.’

 

Vannet werd zelfs aangeklaagd en moest verschijnen voor de rechter. Belgrado bood een uitweg voor de twee. ‘Ik durf hier weer te dansen en te lachen’, zegt Ramona. ‘Er zijn dragshows, queerfeesten en zelfs een Pride-week. Natuurlijk is er ook hier homofobie, maar ik hoef niet bang te zijn dat ik word opgepakt omdat ik in een jurk op straat loop.’

 

Toch zijn er voor de twee drag queens ook nare kanten aan het wonen in Belgrado. ‘We merken dat we hier nog steeds elke dag geconfronteerd worden met het pro-Russische gedachtengoed waar we juist voor zijn gevlucht. We zien Belgrado daarom ook zeker niet als de eindbestemming. Het liefst wonen we binnen een jaar in Frankrijk.’

 

‘Er moet politiek iets veranderen in Rusland, voordat we zullen overwegen om terug te gaan. Ik denk niet dat dat realistisch is’, legt Maxime uit. hij is niet de enige die er zo over denkt. Uit de bovenstaande grafiek blijkt dat een terugkeer naar Rusland voor veel leden van de Russische gemeenschap in Servië pas aan de orde is als er significante veranderingen plaatsvinden op politiek vlak of met betrekking tot de oorlog in Oekraïne.

Anti-Poetin geluid in een pro-Poetin Belgrado

Peter is actief binnen de Servische tak van de Russische anti-oorlogsbeweging. Hij organiseert filmavonden, lezingen en debatten, vaak in alternatieve culturele centra. Maar zelfs daar voelt hij zich niet veilig. ‘Staatsmedia zijn hier gewoon 100% Poetin-propaganda’, zegt hij. ‘Serviërs worden overspoeld met leugens die rechtstreeks uit Moskou komen.’ Ook op straat merkt hij de invloed van Poetins narratief. ‘Je ziet Russische vlaggen, portretten van Poetin, en zelfs winkels met Z-symboliek’, verwijzend naar het Russische oorlogslogo. ‘Ik heb ook een aantal jaar in Nederland gewoond, daar zou je dit nooit zien.’

Zelf werd hij in 2022 bijna Servië uitgezet omdat hij tegen Poetin heeft geprotesteerd. Op het vliegveld van Belgrado werd hij urenlang vastgehouden en pas na interventie van de Nederlandse ambassadeur mocht hij Servië weer in. ‘Ik zit nog steeds in een rechtszaak tegen de Servische staat. Die loopt al twee jaar zonder enige voortgang.’

Anderen treffen het minder goed. Russen zonder tweede paspoort of diplomatieke connecties worden eenvoudig geweerd of uitgezet zodra ze deelnemen aan protestacties. ‘Je verblijfsvergunning wordt ingetrokken omdat je tegen Poetin demonstreert. Daarna kun je nergens meer heen, behalve terug naar Rusland. Poetin mag dan ver weg lijken, maar zijn invloed is ook hier voelbaar in media, in de politiek en zelfs in het migratiebeleid.’

Ook Maxime en Olga merken dit op. ‘Als je bijvoorbeeld in een taxi stapt en zegt dat je uit Rusland komt, krijg je vrijwel meteen te horen, in het Russisch nog wel, ‘Ik hou van Poetin’. Het lijkt haast een reflex’, vertelt Maxime met een mengeling van frustratie terwijl hij nog een slokje neemt van zijn whiskey.

Bij het stel roepen de herinneringen aan Vladimir Poetin, die ze dagelijks op de straten van Belgrado tegenkomen, gemengde gevoelens op. ‘Ik lach er soms om, maar het is ook pijnlijk’, zegt Olga. ‘Wij weten wat er speelt. Zij zien alleen de buitenkant.’

*Alle namen met een ster zijn in dit verhaal zijn gefingeerd.Van Peter is alleen zijn voornaam gebruikt. Van Vannet en Ramona zijn uitsluitend de drag-namen vermeld. De echte namen zijn bekend bij de redactie.

Dataverantwooding: Voor dit artikel zijn gegevens gebruikt uit het onderzoeksrapport Non-Malign Influence: What does the Russian Community in Serbia Think and Do?, gepubliceerd in februari 2025 door het Belgrade Centre for Security Policy (BCSP). Dit is een onafhankelijke onderzoeksorganisatie die zich richt op veiligheid en migratie. Het onderzoek is gebaseerd op een enquête onder 300 Russische migranten die zich sinds februari 2022 in Servië hebben gevestigd. De gegevens zijn verzameld tussen september en november 2024. De steekproef is gewogen naar geslacht en gebaseerd op een mix van migratiemotieven, waardoor een representatief beeld ontstaat. Deze gegevens hebben wij gebruikt voor de visualisatie onder welke voorwaarden keer je terug naar Rusland, en voor de cijfers over de mening van Russen in Servië over Poetin. Daarnaast is gebruikgemaakt van cijfers uit een onderzoek van het Levada Center, gepubliceerd in juni 2024. Dit onafhankelijke Russische onderzoeksinstituut onderzocht onder meer hoe Russen in Rusland aankijken tegen het functioneren van president Vladimir Poetin. Het onderzoek werd uitgevoerd van 20 tot en met 27 juni 2024 onder 1.627 respondenten. De steekproef is representatief naar geslacht, leeftijd en opleidingsniveau, waardoor ook dit onderzoek een betrouwbaar beeld geeft van de publieke opinie in Rusland. Dit onderzoek hebben wij gebruikt voor de cijfers over de mening van Russen in Rusland over Poetin. In combinatie met de cijfers uit het andere onderzoek over de mening van Russen in Servië over Poetin, hebben wij een grafiek gemaakt.