Tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen (APB), die plaatsvond op 20 september 2024, uitte Esther Ouwehand scherpe kritiek op het functioneren van de Nederlandse democratie. Tijdens het debat stelde ze dat Nederland “afglijd van een democratie naar een autocratisch bestuur”, waarbij er volgens haar geen ruimte meer is voor tegenmacht. Deze claim van Esther Ouwehand wordt niet voldoende ondersteund door deskundigen, cijfers of onderzoeken over de Nederlandse democratie om als feit te worden beschouwd.

Deze factcheck is geschreven op 26-09-2024 met de kennis van dat moment.

Nederland scoort momenteel een negen op de Democratie-Index. De hoogst mogelijke score op de index is tien, wat betekent dat Nederland dicht bij de maximale score zit. Landen die tussen de acht en tien scoren worden beschouwd als volwaardige democratieën.  In de categorie ‘volwaardige democratie’  worden landen gekenmerkt door goed functionerende democratische instellingen, eerlijke verkiezingen, burgerlijke vrijheden en een sterke rechtsstaat. Hoewel Nederland consistent hoog scoort op de Democratie-index, is er wel sprake van een lichte daling. In 2006 behaalde Nederland een score van 9.6, terwijl dit in 2023 is gedaald naar een negen. Hoewel deze verandering klein lijkt, is het belangrijk om te benadrukken dat er sprake is van enige achteruitgang.

Oppassen voor politiek spel

Joep van Lit is promovendus in empirische politieke wetenschappen en doet onderzoek naar democratische recessie. Hij reageert op de uitspraak van Esther Ouwehand:  ‘Nee, op dit moment kunnen we niet zeggen dat Nederland afglijdt naar een autocratie. We hebben vrije en eerlijke verkiezingen, een onafhankelijke rechter, kritische media, en beperkingen aan de macht van de minister-president en het kabinet.’

Dat betekent niet dat we achterover kunnen leunen; een democratie vereist dat we actief blijven opletten op bedreigingen voor bijvoorbeeld persvrijheid en het recht op demonstratie.

‘In de APB vervult Ouwehand de rol van “democratische verdediger.” Ze signaleert mogelijk gevaar voor de democratie, vooral als de regering de Tweede Kamer zou omzeilen. Politici als Ouwehand, Van der Plas, Wilders en Schoof kunnen waarschuwen voor bedreigingen, maar geen van hen heeft de waarheid in pacht. Er blijft altijd het risico van een politiek spelletje’, aldus Joep van Lit.

Merendeel bevolking steunt democratie

Om te onderzoeken wat de Nederlandse burger vindt van de democratie, heeft Democratisch Bewustzijn in Nederland een onderzoek uitgevoerd onder 1.447 Nederlanders van 18 jaar en ouder. In dit onderzoek kregen de deelnemers vier opties voorgelegd over hoe het land bestuurd zou kunnen worden:

1. De regering en het parlement, gekozen door het volk, nemen samen beslissingen over wat het beste is voor het land.
2. Experts, en niet de regering, nemen de beslissingen over wat goed is voor het land.
3. De regering beslist zonder rekening te houden met het parlement, maar kan na vier jaar weggestemd worden als mensen ontevreden zijn.
4. Een sterke leider neemt alle beslissingen, zonder parlement of verkiezingen.

De resultaten laten zien dat ongeveer 13% van de ondervraagden een voorkeur heeft voor een sterke leider of een regering zonder parlement. 22% geeft de voorkeur aan een parlementaire democratie, waarin de regering samenwerkt met het parlement en geen sterke leider heeft. De overige 38% zit ergens tussen deze twee meningen in.

Daarnaast werden de deelnemers ook dilemma’s voorgelegd. Ze moesten aangeven wat zij belangrijker vonden: democratische waarden of juist een minder democratische aanpak. Uit dit deel van het onderzoek blijkt dat 68% van de ondervraagden kiest voor democratische oplossingen, terwijl 32% soms openstaat voor een minder democratische manier van bestuur.

Al met al blijkt uit dit onderzoek dat de meeste Nederlanders de democratie steunen, toch blijft er een groep die ook openstaat voor alternatieve, minder democratische bestuursvormen.

Conclusie

Esther Ouwehands bewering dat Nederland afglijdt naar een autocratisch bestuur wordt niet breed ondersteund door feiten. Met een score van 9 op de Democratie-index blijft Nederland een volwaardige democratie.  Hoewel het onderzoek van Democratisch Bewustzijn in Nederland laat zien dat de meerderheid van de Nederlanders de democratie steunt, is er ook een aanzienlijke groep die openstaat voor minder democratische opties. Dit duidt op zorgen, maar de democratische structuren functioneren nog steeds goed. Ouwehands uitspraak kan daarom niet als waarheid worden beschouwd; de huidige democratie in Nederland is nog steeds sterk, hoewel waakzaamheid noodzakelijk blijft.