Na een jarenlange stijging is het aantal vapende jongeren in Utrecht in 2024 voor het eerst gedaald. Volgens recente cijfers van het CBS is het percentage jongvolwassenen (18 tot 25 jaar) dat vapet gedaald van 13% in 2023 naar 8,6% in 2024. De daling komt een jaar nadat het landelijke smaakjesverbod op e-sigaretten is ingesteld. Toch wordt er gewaarschuwd dat het probleem hiermee nog lang niet is opgelost.
In 2021 gaf slechts 2,3% van de jongeren aan wel eens te vapen. Twee jaar later, in 2023, is dit percentage gestegen naar 13%. Daarmee is het gebruik in deze periode van twee jaar ruim keer vier gegaan. De populariteit van de e-sigaret onder jongeren werd onder andere gevoed door het ruime aanbod aan smaakjes zoals appel, watermeloen en aardbei. Deze smaken en het kleurrijke uiterlijk van vapes maakten het product aantrekkelijk, zeker voor jongeren.
De opvallende stijging werd breed uitgemeten in de media. Trimbos, het instituut voor mentale gezondheid en verslaving gaf aan dat vapen mogelijk nog schadelijker zou zijn dan roken, ook omdat gebruikers onbewust een hogere dosis nicotine binnenkrijgen dan ze misschien denken.
Op 1 januari 2024 ging in Nederland het smaakjesverbod in. Daarmee zijn alle smaakjes in e-sigaretten, behalve tabakssmaak, verboden. Het doel was om het minder aantrekkelijk te maken voor jongeren. De cijfers van het CBS lijken erop dat het verbod heeft gewerkt. In 2024 is het percentage vapers onder jongeren gedaald met 4,4 procent. Volgens de GGD regio Utrecht gaf 8,6% van de jongvolwassenen aan in 2024 te vapen.
De werkelijke situatie laat zich niet volledig in cijfers zien. Volgens Floor Gelmers (23), vapende studente, heeft het verbod in de praktijk een minder sterk effect. ‘Ik zie om mij heen dat mensen wel wat minder vapen, maar het is echt niet weg. Je kunt nog steeds makkelijk aan vapes komen via dealers. Je hoeft niet eens meer een winkel binnen te lopen. Je kunt natuurlijk ook altijd nog naar België rijden, waar het wel legaal is,’ vertelt ze. Floor vapet sinds haar negentiende en zegt dat ze na het verbod nog steeds weinig moeite hoefde te doen om aan de vapes met smaak te komen. ‘Je kan ze gewoon nog kopen. Alleen niet meer in de normale tabakszaken.’
Een medewerker van een Utrechtse tabakszaak bevestigt Floor haar verhaal. ‘We krijgen regelmatig nog jongeren in de winkel die naar vapes vragen, vooral naar degene met smaakjes. Wij zeggen dan nee, maar je weet gewoon dat ze het ergens anders krijgen. Er zijn ook sommige tabakszaken die het nog stiekem verkopen,’ aldus de medewerker. Volgens hem is het verbod goed, maar schuift het probleem slechts op.
Ook in rapporten van Trimbos-instituut en de NPO-documentaire ‘Allemaal naar de kanker?’ komt naar voren dat de illegale verkoop van vapes inmiddels gewoon doorgaat. Jongeren kopen het via sociale media, op straat of zelfs via klasgenoten. Veel jongeren zijn inmiddels verslaafd aan de nicotine via de e-sigaret.
Trimbos waarschuwt in hun rapporten dat het stoppen met vapen net zo lastig is als stoppen met roken. Floor is het hier ook mee eens. ‘Het is gewoon een gewoonte geworden. Even tussen de colleges door, op de fiets, of thuis tijdens het studeren. En doordat je het nauwelijks ruikt, kun je het ook overal doen.’ Ook de GGD Utrecht ziet dit patroon. Zeker na de coronapandemie is het gebruik toegenomen, mede door mentale druk, prestatiedruk op school en eenzaamheid.
Hoewel de cijfers van 2024 hoopgevend lijken, is het te vroeg om te spreken van een daling. De verkoop van vapes met smaakjes mag dan illegaal zijn, maar de handhaving ervan is beperkt. Veel jongeren weten een manier om er aan te komen. Bovendien ontbreekt er ook een goede controle op online verkoop.
Volgens de eigenaar van de Utrechtse tabakszaak krijgen ze ook geen duidelijke richtlijnen vanuit de overheid. ‘Klanten vragen naar alternatieven voor vapes en wij weten niet altijd wat wel en niet mag. De overheid laat het handhaven aan de winkelier over.’
Het smaakjesverbod lijkt effect te hebben, maar de afname moet breder bekeken worden dan alleen de harde cijfers. De illegale markt groeit en veel jongeren zijn al verslaafd. ‘Als de overheid echt wil dat jongeren stoppen met vapen, dan moet er meer gebeuren dan alleen een verbod,’ zegt Floor. Volgens experts is er een beleid met hulpverlening en strengere controle nodig.
