Zeist – De Oostenrijkse pacifiste Bertha von Suttner (1843–1914) stond donderdagmiddag centraal in een lezing in het Torenlaan Theater in Zeist. Spreker van de middag was dr. Greta Noordenbos, emeritus hoogleraar klinische psychologie aan de Universiteit Leiden. In haar lezing nam ze het publiek mee in het bewogen leven van Von Suttner en haar strijd voor wereldvrede – een verhaal dat opvallend actueel bleek.

Von Suttner schreef in 1889 het beroemde Die Waffen nieder! (De wapens neer!), een roman die fel pleitte tegen oorlog en geweld. Het boek sloeg wereldwijd aan en werd in vijftien talen vertaald, maar kende een moeizame start: veel uitgevers vonden het destijds “te schandalig” en weigerden publicatie. Dat een vrouw zich zo uitgesproken over oorlog uitliet, was in die tijd ongehoord.

Idealist met een bewogen leven

Noordenbos begon haar lezing met een persoonlijke schets van Von Suttner’s leven. Ze werd geboren in adellijke kringen, ondanks het overlijden van haar vader nog voor haar geboorte. Ook was haar moeder zelf niet van adel en kampte later met grote schulden. Hierdoor werd Bertha ondanks haar afkomst nooit volledig geaccepteerd door de hogere klasse.

Als jonge vrouw kende Von Suttner veel teleurstellingen. Haar droom om operazangeres te worden mislukte, ze vond het moeilijk om een geschikte relatie te vinden. Ook was het – en na haar dertigste werd ze in de ogen van de maatschappij als ‘oud’ beschouwd. “Op je achttiende was je jong, op je 25ste oud en op je 30ste al ‘oudt’,” vertelde Noordenbos.

Von Suttner werkte een tijd als gouvernante bij de familie von Suttner. Daar ontstond een liefdesrelatie met zoon Arthur, wat leidde tot haar ontslag. Kort daarna solliciteerde ze bij Alfred Nobel in Parijs, uitvinder van dynamiet. Hoewel ze uiteindelijk nooit zijn secretaresse werd – iets wat in veel boeken verkeerd genoteerd staat – bleef er jarenlang intensief briefcontact bestaan, zeker richting het einde van het leven van Nobel. De reden dat Von Suttner nooit secretaresse is geworden bij Nobel is omdat ze terug is gegaan naar Arthur von Suttner, de twee zijn in het geheim getrouwd en konden daarna terecht bij de prinses van Mingrelie. Een plek die we heden ten dage kennen als Georgië.

Oorlog als inspiratie

Een bepalend moment in Von Suttner’s leven was de Russisch-Turkse oorlog van 1877. Een bijzondere ervaring voor Von Suttner was het zien van een Russische verpleegster die gewonde Turkse soldaten verzorgde. Die menselijke kant van oorlog, en de wreedheden op het slagveld, lieten een diepe indruk op haar achter. “Ze schreef zelfs over haar medeleven met dieren en beschreef hoe dode soldaten werden beroofd,” zei Noordenbos. “Dat beeld bleef haar achtervolgen – en dreef haar tot het schrijven van Die Waffen nieder!.”

Van roman tot wereldimpact

Von Suttner verpakte haar vredesboodschap in romanvorm, via het personage Martha Althaus. Het boek raakte gevoelige snaren en werd uiteindelijk wereldwijd gelezen. In 1905 werd ze – als eerste vrouw ooit – onderscheiden met de Nobelprijs voor de Vrede.

Tijdens haar lezing verwees Noordenbos ook naar andere vrouwen in de wetenschap, zoals Marie Curie. Ook zij brak door barrières, won als enige vrouw twee Nobelprijzen, maar kreeg te maken met maatschappelijke tegenwerking. Curie werd zelfs bijna uit Frankrijk gezet vanwege haar Poolse achtergrond en haar relatie met een getrouwde collega.

Nieuwe aandacht

De lezing in Zeist vond plaats in een periode van hernieuwde interesse in Von Suttner’s werk. In 2019 verscheen een hertaling van Die Waffen nieder! en rond de Internationale Vredesdag is er opnieuw aandacht voor vrouwelijke stemmen in het vredesverhaal.

Bertha von Suttner bleef haar hele leven strijden voor vrede en gerechtigheid. Pas na negen jaar accepteerden de ouders van Arthur haar huwelijk, maar dat hield haar niet tegen. In 1899 speelde ze een belangrijke rol op de eerste internationale vredesconferentie in Den Haag – een mijlpaal voor de wereldvrede, en voor de zichtbaarheid van vrouwen in internationale politiek.

De lezing van Greta Noordenbos was niet alleen een terugblik op het leven van een vergeten vredesicoon, maar ook een oproep om te blijven luisteren naar stemmen die verandering willen.