Midden in de nacht vinden graffitischrijvers hun moment om de treinen te transformeren in hun persoonlijke canvas. De afgelopen jaren is de hoeveelheid graffiti op treinen en metro’s toegenomen. Wat drijft deze schrijvers? En welke impact heeft deze groeiende trend?

Graffiti klinkt misschien als iets van nu, maar mensen doen het al duizenden jaren. Uit onderzoek blijkt dat mensen zo’n 40.000 jaar geleden al op muren tekenden in prehistorische grotten, zoals die van Lascaux (Frankrijk) en Altamira (Spanje). Ze schilderden taferelen uit het dagelijks leven als een manier om verhalen vast te leggen. Ook in het oude Griekenland en Rome werd graffiti gebruikt. Mensen kerfden toen boodschappen, politieke meningen of liefdesverklaringen in muren.

De term ‘graffiti’ is afgeleid van het Italiaanse woord ‘graffiato’, wat ‘gekrast’ betekent.

Volgens het boek The History of American Graffiti is de moderne graffitibeweging ontstaan aan het eind van de jaren ’60 en begin jaren ’70 in de Verenigde Staten. Met één van de eerste graffitischrijvers; Cornbread. Afkomstig uit Philadelphia, die zijn naam op muren schreef om indruk te maken op een meisje. Al snel verspreidde deze trend zich naar New York, waar jongeren begonnen te ‘taggen’ op muren en vooral op metrostellen.

De geboorte van graffiti in Nederland in de jaren ’80 was te danken aan de invloeden van de Amerikaanse scene. In de documentaire Kroonjuwelen wordt stilgestaan bij de opkomst van punkgraffiti in Nederland. De Amerikaanse cultuur had veel invloed op de ontwikkeling van deze subcultuur. Nederlandse jongeren maakten kennis met graffiti via televisie, tijdschriften en films. De kunstvorm werd snel populair in grotere steden zoals Amsterdam, Rotterdam en Utrecht. Al snel verschenen er tags en andere vormen van graffiti op muren, bankjes, viaducten en treinen.

Steeds meer graffiti op treinen

Tegenwoordig is het aantal treinen met graffiti volgens NS-woordvoerder Erik Kroeze flink toegenomen. “We zitten inmiddels op 150.000 vierkante meter graffiti per jaar,” zegt hij. “Dat is te vergelijken met twintig voetbalvelden.”

Vier jaar geleden hoefden treinschoonmakers nog zo’n 8.000 vierkante meter minder graffiti te verwijderen. Vooral in stedelijke gebieden zoals Rotterdam, Amsterdam en Utrecht worden regelmatig grootschalige tags en murals op treinen gespot. Deze incidenten veroorzaken vertragingen, schade en leiden tot hoge onderhoudskosten voor de spoorwegen.”Een trein die gereinigd wordt, kan niet rijden. De graffiti moet fysiek van de treinen worden geschrobd en daardoor moeten de treinen tijdelijk uit de dienstregeling worden gehaald. Dat zorgt voor uitval,” zegt Kroeze.

Spoorwegmaatschappijen zijn vrij terughoudend met het delen van informatie over de (financiële) schade door graffiti. Dit komt doordat graffitischrijvers elkaar nauwlettend in de gaten houden, soms wel tot over de landsgrenzen. Het merendeel van de graffiti wordt aangebracht op de opstel- en rangeerterreinen. Vooral tijdens de nachtelijke uren wanneer treinen geparkeerd staan. Daarvan zijn er ongeveer veertig in Nederland. Hoewel deze plekken vaak goed bewaakt zijn, lukt het graffitischrijvers vaak toch om op het terrein te komen.

De cijfers liegen er niet om. In 2024 werd in Amsterdam 10.799 vierkante meter aan graffiti verwijderd door GVB tegen 8523 vierkante meter het jaar ervoor. Uit een NS-rapport blijkt dat in 2020 ruim 142.000 vierkante meter treinoppervlak werd beklad, een toename van 65 procent sinds 2015. Dat kostte de NS in 2020 meer dan 10 miljoen euro. Al deze graffiti moet natuurlijk verwijderd worden. De NS heeft daarvoor 75 mensen permanent in dienst, verspreid over het hele land. “Al met al kost het ons 12 tot 15 miljoen euro per jaar,” aldus Kroeze. “Het reinigen proberen we altijd zo snel mogelijk te doen. Als we een week niet zouden schoonmaken, reden er veel meer bekladde treinen rond.”

Niet alleen in Nederland

NMBS, de spoorwegmaatschappij in België, deelt met SpoorPro dat in 2022 218.590 vierkante meter aan tags en andere graffiti verwijderd moest worden. De kosten daarvan bedroegen 6,77 miljoen euro. Daarmee viel de rekening fors hoger uit dan een jaar eerder, toen 174.794 vierkante meter schoongemaakt moest worden en de schade op 5,41 miljoen euro uitkwam. De schade in Oostenrijk kwam vorig jaar uit op 3,2 miljoen euro. In 2022 werden er in Oostenrijk 2.946 incidenten geteld, een toename van 37 procent.

In Spanje is de situatie van een andere orde. Daar is spoorwegmaatschappij Renfe jaarlijks 25 miljoen euro kwijt, wat neerkomt op zo’n 69.000 euro per dag. Renfe meldt dat er elk jaar 10.500 manuren nodig zijn voor het schoonmaken van de treinen

Graffiti brengt volgens Kroeze niet alleen financiële kosten met zich mee, maar beïnvloedt ook het gevoel van veiligheid voor reizigers. “Graffiti geeft reizigers een vies en zelfs onveilig gevoel.” Dit blijkt ook uit onderzoek van Kees Keizer, docent omgevingspsychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Keizer, die al jaren onderzoek doet naar graffiti, merkt op dat het veel meer effect heeft dan je misschien zou denken. “In een omgeving waar graffiti te zien is, gooien mensen bijvoorbeeld sneller rommel weg. Het verlaagt de drempel om regels te overtreden,” zegt Keizer. “Mensen kunnen er een gevoel van onveiligheid en ongemak van krijgen. Omdat het vaak wordt geassocieerd met vandalisme en een gebrek aan controle, wat de indruk van een ongeregelde en onveilige omgeving versterkt.

Op station Utrecht Centraal spraken we met drie reizigers over graffiti op de treinen van de NS. Wat vinden zij ervan?

Wie zit er achter een spuitbus?

Volgens Paul van Soomeren, mede-auteur van het Handboek Veilig Ontwerp & Beheer en specialist in criminaliteit en sociale veiligheid, is er een duidelijk onderscheid tussen twee types graffitischrijvers. “Aan de ene kant heb je de ‘piecers’, die uitgebreide kunstwerken maken, vaak aangeduid als ‘pieces’. Aan de andere kant heb je de ‘taggers’, die simpelweg hun handtekening of ‘tag’ achterlaten.”

Van Soomeren legt uit dat het vaak jongens zijn, meestal afkomstig van middelbare scholen of het voortgezet onderwijs, die in eerste instantie hun graffiti in de stad plaatsen. “Naarmate ze ouder worden, breiden hun activiteiten zich uit naar grotere oppervlakken, zoals treinen. Dit soort graffiti is vooral populair onder jongeren tot 28 jaar.”

Hoe groot deze groep precies is, blijft lastig in te schatten. Volgens de meest recente cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek uit 2009 geeft 4,7% van de jongeren tussen de 12 en 29 jaar aan betrokken te zijn bij graffiti. Het aandeel ligt hoger bij mannen (6,7%) dan bij vrouwen (2,6%).

In een onderzoek uit 2016  blijkt dat treingraffiti vooral populair is onder jongeren tussen de 16 en 28 jaar in landen zoals Duitsland, Frankrijk en Nederland. In deze subcultuur is meer dan 85% van de graffitischrijvers man. Het Jaarverslag 2021 en 2022 van het Openbaar Ministerie (OM) bevestigt dit beeld: 80% van de vervolgingen in treingraffiti-zaken heeft betrekking op jongeren onder de 25 jaar.

Veel van deze graffitischrijvers maken deel uit van een ‘crew’: een groep die gezamenlijk grootschalige graffiti maakt. Graffitischrijver Baker (26), die zelf bij de crew TSF zit, legt uit dat zij regelmatig actief zijn in hun eigen stad, maar ook vaak afreizen naar andere steden en zelfs naar het buitenland. “We plannen vaak dagen van tevoren waar we gaan verven. We onderzoeken de tijden waarop de beveiliging het minst actief is en bedenken creatieve manieren om beveiligingssystemen te omzeilen.”

Kick van het illegale

Uit een Analyse van de Universiteit van Amsterdam blijkt dat de motieven en de beleving van graffitischrijvers vaak worden gedreven door de kick van het verboden terrein. Het gevoel van spanning om op plekken te komen waar ‘normale’ mensen niet komen, zoals langs het spoor of op daken, maakt graffiti-schrijven extra opwindend. Het grootste plezier komt echter van het terugzien van hun werk de volgende dag op een trein of muur. “Het geeft gewoon een andere satisfaction dan wat je krijgt van legale graffiti,” zegt graffitischrijver Baker. De adrenaline boost die hiervan komt, is voor sommigen verslavend. Het illegale aspect speelt een grote rol. ”Veel graffitischrijvers zitten helemaal niet te wachten op legalisering, omdat dit de spanning uit de activiteit zou halen” zegt Baker.

Uit onderzoek van sociologen Lisa K. Waldner  en Betty A. Dobratz blijkt dat graffiti vaak wordt ingezet als vorm van politieke expressie. Zo kunnen tags zorgen voor zichtbaarheid, maken politieke boodschappen een statement, en worden ‘pieces’ regelmatig gebruikt om creativiteit of kleur toe te voegen aan de omgeving. Ook de sociale kant is belangrijk: net als sporters in een team zoeken graffitischrijvers de verbondenheid van een groep.

Volgens psycholoog Lotte van Dillen van de Universiteit Leiden is roem een andere drijfveer. Er blijkt dat de grootte van het werk, de moeilijkheidsgraad van de locatie, en de techniek bepalend zijn voor de roem die een graffitischrijver verkrijgt. Dit kan zowel erkenning onder andere schrijvers als bekendheid bij het bredere publiek zijn. “Graffiti is voor hen een manier om identiteit te creëren en autonomie te ervaren,” zegt Van Dillen.

Het verhaal van de graffitischrijver in de nacht

Baker is een graffitischrijver die samen met zijn crew, TSF, treinen verven in de nacht. In deze mini-docu krijg je een kijkje in zijn werkwijze: hoe hij zich voorbereidt, welke keuzes hij maakt en wat er door hem heen gaat tijdens het verven. Het is een wereld van focus en spanning, waarin elke beweging telt.

Wat nou als hij wordt betrapt?

Als Baker op heterdaad wordt betrapt terwijl hij een trein onder spuit met graffiti, kan dat flinke juridische gevolgen hebben. Zo’n actie valt onder de Wet op de Economische Delicten. Afhankelijk van de schade en de situatie kan hij een boete krijgen van 100 tot maximaal 4350 euro. Bij een eerste keer of als de schade meevalt, blijft het meestal bij een lagere boete.

Naast een geldboete kan er ook een taakstraf worden opgelegd, die kan variëren van 20 tot 240 uur. Hoe hoog die straf uitvalt, hangt af van dingen zoals de grootte van de schade en of hij eerder is veroordeeld. Als er veel schade is, bijvoorbeeld als het herstel meer dan 10.000 euro kost, of als hij vaker de fout is ingegaan, kan er zelfs een celstraf tot zes jaar volgen.

Daarnaast kan Baker ook nog opdraaien voor de kosten van het weghalen van de graffiti. Die kunnen oplopen tot wel 5000 euro, afhankelijk van hoeveel werk het is. Als hij op heterdaad is gepakt, telt dat ook zwaar mee, omdat dat laat zien dat het echt met opzet is gedaan. De uiteindelijke straf hangt dus af van hoe erg de schade is, hoe lastig het is om alles te herstellen en of hij al een strafblad heeft.

Preventieve en technologische maatregelen

NS pakt graffiti op meerdere manieren aan. Een opvallende maatregel is de speciale folie waarmee treinen worden bekleed. Dankzij deze folie hecht verf minder goed, waardoor graffiti makkelijker te verwijderen is. Bovendien beschermt de folie tegen Uv-straling, chemicaliën en krassen, en voldoet hij aan strenge brandveiligheidseisen.

Ook de opstelterreinen zijn goed beveiligd. NS heeft hier hekken met trildraden, bewegingssensoren en camera’s geplaatst. Er zijn zelfs drones die automatisch opstijgen bij verdachte activiteiten. Rondom hekken liggen soms speciale matten die een signaal afgeven zodra iemand erop stapt. Daarnaast speelt data een belangrijke rol. NS beschikt over een centrale database met meer dan twee miljoen foto’s van graffiti-incidenten, die helpt bij patroonherkenning en opsporing. Medewerkers kunnen via de ‘Mijn Meldpunt’-app direct meldingen doorgeven, inclusief foto’s, die meteen in het systeem terechtkomen.

Sinds 2021 gebruikt NS automatische beeldherkenning (Microsoft Vision API) om tags van veelplegers te herkennen. Bij een nieuwe melding vergelijkt het systeem de graffiti met eerdere gevallen. Bij een match wordt automatisch aangifte gedaan, een schadedossier aangemaakt en een schoonmaakploeg ingeschakeld. Het systeem wordt steeds slimmer naarmate het meer data verwerkt, en medewerkers kunnen tags handmatig bevestigen voor betere herkenning.

NS test ook nieuwe technieken, zoals sensoren die het geluid van spuitbussen of de geur van verf detecteren, om sneller in te kunnen grijpen. Tot slot werkt het spoorbedrijf samen met buitenlandse partners om kennis uit te wisselen in de strijd tegen graffiti.

Verantwoording

De graffiti-naam van de kunstenaar is bekend, maar om privacyredenen is zijn echte naam niet gepubliceerd. Deze informatie is uitsluitend bij de redactie bekend.