Zorgvuldig wordt het ene steentje na het andere steentje met semi-trillende en semi-standvastige hand neergezet. De wijsvinger en duim laten los: hij staat. Het volgende steentje wordt uit de houten doos met schuifklep gehaald en het proces herhaalt zich. De zwarte, rechthoekige stenen met witte stippen vormen een mooi rijtje met tussen iedere steen evenveel ruimte. Na de zoveelste steen raakt de focus verloren en wordt de steen met ietwat minder precisie geplaatst, het gaat mis. De ene dominosteen valt tegen de ander en vaagt zo de tijd en energie van het afgelopen halfuur weg. Ergens in het midden stopt de rits aan vallende dominostenen, er blijft er één overeind staan. De al half-omgevallen stenen leunen tegen deze met moeite staande houdende steen. Deze steen, dat was ik.
Vandaag de dag wordt er veel gesproken over burn-outs, depressies en somberheden. Kortom, mentale gezondheid is een veel besproken onderwerp, al helemaal tijdens en na de pandemie. Er wordt veel onderzoek gedaan naar preventie van mentale stoornissen en behandeling van hen die hiermee kampen. Men weet vaak niet hoe ze met mentale klachten om moeten gaan en schakelen een psycholoog, coach of fysiotherapeut in. Zij helpen hen door het vaak donkere doolhof heen en leren dingen de ze in hun dagelijks leven kunnen toepassen om met deze klachten om te kunnen gaan. Maar waar is deze hulp voor de mensen om hen heen, de nabije omgeving? Ook zij kunnen een handleiding gebruiken aangezien het geen makkelijke taak is die zij moeten volbrengen.
Een mentale stoornis is een breed begrip, hier valt namelijk burn-out, depressie en paniekklachten onder, maar OCD en tics vallen er ook onder. In mijn eigen omgeving heb ik meer te maken gehad met de eerste drie, hier zal ik daarom vooral de focus op leggen.
Het was de zomer van 2018 en ik ging met mijn vriendinnen op zeilvakantie. Alles ging goed en het was heerlijk, wel had mijn zus, Sascha, haar hele vakantie volgepland. Zo vol dat je zou denken dat je eigenlijk na zo’n vakantie een sabbatical nodig hebt. Dit was dan ook het geval alleen uitte dit zich wat minder fijn. Het begon met paniekaanvallen; pijn op de borst, kortademigheid en huilen. Deze paniekaanvallen waren waarschijnlijk voortekenen van te veel op je bordje hebben en het rustiger aan moeten doen. Deze signalen niet tijdig (her)kennen heeft geresulteerd in een volledige burn-out.
Na de burn-out van mijn zus volgde mijn andere vriendinnen – waarmee mijn zus en ik in hetzelfde vriendinnengroepje zitten – op de voet. Ze vielen steentje voor steentje om totdat ik uiteindelijk de enige was die nog overeind stond waar zij op konden leunen. In dat moment was dat mijn realiteit en was dat ‘normaal’. Nu ik terugkijk op deze situatie was dit eigenlijk een bizarre tijd en heeft dit ook effect op mij gehad. Want hoe kon ik hierop voorbereid zijn en hoe moest ik hiermee omgaan?
“Dit was een moeilijke rol omdat je je deels machteloos voelt.”, zegt Elize Merks, moeder van Sascha en mij.”, “Je kunt ervoor diegene zijn en een luisterend oor bieden, maar het is een lang en langzaam proces om te herstellen van mentale problemen. En je kunt voor je gevoel weinig invloed uitoefenen op wat ‘in iemands hoofd zit’.” Deze ‘bijstanders rol’ heeft volgens Elize ook zeker gevolgen voor iemands eigen gemoedstoestand. Je maakt je vaak druk en bent ongerust. Ook spendeer je veel van je gedachten bij deze persoon en hoopt dat het beter gaat. “Je wil de pijn bij iemand wegnemen maar dit kan niet.”, zegt ze, “Degene zal er uiteindelijk op eigen kracht bovenop moeten komen.”
Het woord ‘bijstander’ heeft in het Nederlands geen betekenis. Het Engelse woord ‘bystander’ daarentegen wel. Een bystander is een omstander, een toeschouwer. Iemand die toekijkt terwijl zich een situatie afspeelt. Het omstandereffect of bystander effect is een term uit de sociale psychologie. De term omschrijft het fenomeen waarbij een groep mensen toekijkt bij een noodsituatie maar niemand in actie komt. Om men die in de nabije omgeving van iemand met mentale problemen een ‘bijstander’ te noemen, is dus niet heel vergezocht. Je zou kunnen zeggen dat de ‘bijstander’ enkel toekijkt en bij de situatie aanwezig is. Want wat kan een bijstander in zo’n situatie doen?
De hulp van een psycholoog kan een hoop inzicht en handvatten bieden aan degene die kampt met mentale problemen, maar zij zullen niet 24/7 bereikbaar zijn om de benodigde hulp te bieden. Op de momenten dat je hulp nodig hebt buiten de spreekuren met de psycholoog om, komt jouw sociale netwerk om de hoek kijken.
Volgens Eshter Vos, coach en toegepast psycholoog, kun je het volgende doen:
Op het moment dat iemand die je liefhebt in een mentaal zwart gat zit, wil je ervoor diegene zijn. Je neemt dan als het ware een ‘nieuwe rol’ aan en probeert deze zo goed als je kunt te vervullen. In een artikel van NewScientist stelt socioloog Beate Volker: ‘je zoekt vrienden die op jezelf lijken’ (2017). Volgens Volker is hechte vriendschap van niet te onderschatten waarde en zou het zelfs wonderen doen voor je gezondheid. “Vriendschap is heel ongrijpbaar, omdat je er geen stempel op kunt drukken, zoals wel kan bij partnerrelaties. Bij een huwelijk weet iedereen: dit is het begin en dat is het einde. Voor vriendschap is dat moeilijk te bepalen.”, stelt Volker. Echt goede vriendschap heeft volgens haar te maken met de mate van intensiteit van de vriendschap. De hoge mate van vertrouwen, het feit dat je compleet jezelf kunt zijn zonder jezelf beter voor te hoeven doen. Vriendschap is net zo belangrijk of misschien wel belangrijker dan familie; het is je zelfgekozen familie.
Volgens mijn zus Sascha hebben deze vriendschappen en familieleden een grote rol gespeeld in haar herstel:
Wanneer je een dermate intense vriendschap hebt en deze vrienden met mentale ongezondheid kampen, lijkt het vanzelfsprekend jezelf op de tweede plek te zetten. Zíj hebben het zwaar, jíj niet. In mijn geval wilde ik als ‘bijstander’ niet de aandacht opeisen waarvan ik dacht dat zij het meer verdiende dan ik. Wanneer ikzelf eens niet lekker in mijn vel zat, mocht ik me niet aanstellen. Ik vond dat zij in mijn omgeving – die worstelde met hun mentale gezondheid – het zwaarder hebben.
Doris Goedhart, steunde haar zusje door moeilijke momenten, verteld over haar rol als bijstander:
Volgens het online artikel ‘Wat te doen als je partner een burn-out heeft’ van het platform BoFit Burn-outbegleiding, kan vervreemding op de loer liggen als een partner langdurig te maken heeft met een burn-out. “Je begrijpt elkaar niet meer, wordt vreemden voor elkaar en je kunt elkaars last niet of nauwelijks dragen. Uiteindelijk kan dit zelfs tot een scheiding komen.”, stelt BoFit. “Kortom, niet alleen diegene met de burn-out heeft het moeilijk ook jij kan fysiek, emotioneel en mentaal behoorlijk uit balans raken. Je kunt in deze periode alleen maar aan het geven zijn terwijl je er weinig tot niets voor terugkrijgt. Ook jij kan hulp nodig hebben om goed met jezelf en je zieke partner te leren omgaan.”
Uiteindelijk is ieders proces zijn of haar eigen proces. Er is dus geen handleiding voor bijstanders met de ‘juiste’ manier van handelen. Het belangrijkste is dat je luistert, laat weten dat je aan ze denkt of er simpelweg gewoon zijn om een schouder te bieden. De rol die wij als bijstander moeten en willen vervullen is belangrijk maar zeker niet makkelijk. Doe wat goed voelt, zoek hulp van anderen, jouw emoties en gevoelens mogen er ook zijn en geef jezelf af en toe ook ruimte. Zoals Esther zei: “Vergeet niet voor jezelf te zorgen. Blijf ook aandacht houden voor je eigen balans van inspanning en herstel.”
