Laura Postma is freelancejournalist, onderzoeker bij Beeld en Geluid en oud SvJ’er. Ze richt zich in haar onderzoek voornamelijk op desinformatie en de impact van factchecken. Volgens haar is het controleren van feiten veel meer dan simpelweg iets googelen: ‘Het is een proces waarin je bronnen controleert, originele documenten raadpleegt en experts bevraagt. Het kost tijd, geduld en een kritische blik.’

Het proces

Factchecken begint met een claim die je wilt onderzoeken. Soms worden die opgestuurd naar redacties, of ze gaan viraal op sociale media. ‘Het eerste wat een factchecker doet, is de bron achterhalen. Waar komt de claim vandaan? Wie heeft het gezegd, en in welke context?’ vertelt Postma. ‘Als een politicus een bepaalde statistiek noemt, zoek je uit of die gebaseerd is op bestaand of gepubliceerd onderzoek, of dat hij uit de lucht is gegrepen. Mensen verzinnen namelijk ook best vaak dingen.’

Daarna begint het diepgaande onderzoek. Ze legt uit hoe je officiële rapporten, wetenschappelijke studies en interviews gebruikt om te controleren of de claim klopt. ‘Het gaat om het checken van de feiten, maar ook om inzicht in de context. Een uitspraak kan feitelijk juist zijn, maar in een andere context iets heel anders betekenen. Het is daarom cruciaal om zorgvuldig te werk te gaan.’

Maar Postma benadrukt dat niet alle factcheckers werken op dezelfde manier. ‘Sommige journalisten controleren feiten in hun verhaal vóór publicatie. Anderen, gespecialiseerde factcheckers, onderzoeken juist claims die al openbaar zijn gemaakt, bijvoorbeeld op sociale media.’

Uitdagingen

Maar factchecken is niet altijd eenvoudig en snel gedaan. ‘Soms stuit je op grijze gebieden. Een claim kan deels waar zijn, maar tegelijk misleidend, waardoor je niet altijd tot een duidelijke conclusie kunt komen. Dan is het belangrijk niet alleen de feiten te presenteren, maar ook uit te leggen waarom een claim verwarrend is, en wat je in het proces hebt onderzocht. Transparantie is essentieel voor de lezer.’

Snelheid is ook van groot belang. Terwijl jij bezig bent met het verifiëren van een claim, kan die al duizenden keren gedeeld zijn. ‘Als er ‘breaking news’ is, krijgen journalisten te maken met een grote stroom van informatie. Dan is het belangrijk dat er voldoende expertise op de redactie aanwezig is om bronnen en informatie snel op waarheid te controleren. Als journalist wil je een claim zo snel mogelijk ontkrachten of bevestigen, maar dat kost tijd

De rol van technologie

Volgens Postma kunnen nieuwe technologieën zoals AI-tools helpen bij het opsporen van verdachte claims of het analyseren van beeldmateriaal. ‘AI kan veel analyseren, maar uiteindelijk is het menselijk oordeel essentieel,’ zegt ze. Als voorbeeld noemt ze gemanipuleerde beelden: ‘AI kan herkennen dat er iets niet klopt, maar alleen een mens kan de context van een beeld begrijpen en beoordelen wat de daadwerkelijke boodschap is.’

Sommige factcheckers werken samen met platformen zoals Facebook om virale desinformatie te bestrijden.‘Deze factcheckers maken gebruik van monitoringtools om populaire claims in de gaten te houden. Zo kunnen ze snel zien welke berichten veel gedeeld worden en bepalen of deze nader onderzocht moeten worden.’

Technologie biedt dus ondersteuning, maar is geen volledige oplossing. ‘Het blijft belangrijk dat mensen zelf kritisch blijven nadenken. Het gevaar is dat mensen te veel vertrouwen op technologie en vergeten zelf na te denken,’ waarschuwt ze.

Toekomst

Volgens Postma ligt de toekomst van factchecking voor een groot deel in samenwerking. ‘Het is nu van cruciaal belang om te investeren in personeel en hen de juiste expertise bij te brengen. In veel redacties is er een grote behoefte om de kennis te vergroten, zodat meer journalisten verschillende verificatietechnieken kunnen toepassen. Het zou enorm helpen als er in het onderwijs al aandacht aan wordt besteed, zodat de nieuwe generatie journalisten die kennis al bezit.’

Factchecking is dus niet alleen belangrijk voor professionele journalisten; ook studenten kunnen er veel baat bij hebben. Studenten worden voortdurend blootgesteld aan online informatie. Door kritisch te leren denken en informatie te controleren, zijn ze beter voorbereid op de wereld. Het gaat niet alleen om schrijven, maar ook om het controleren van feiten en het beoordelen van bronnen, het volledige pakket. Niet alleen professionals maar ook het onderwijs raadt aan om te oefenen met verschillende soorten claims. Van eenvoudige feiten tot complexe medische beweringen. Hoe meer je oefent, hoe beter je wordt in het herkennen van onjuiste informatie.

Want in een wereld vol desinformatie is factchecking geen luxe, maar noodzaak. Of je nu journalist of student bent: de zoektocht naar waarheid begint met een kritische blik, en een grondige check.