UTRECHT CENTRUM- Kees de Jager, geboren op 29 april 1921 in Texel, was een Nederlandse astronoom, een van de pioniers van het Nederlandse ruimteonderzoek en een popularisator van de Nederlandse sterrenkunde. Na zijn leven te hebben gewijd aan de ruimte, bereikte hij, ook op latere leeftijd, nog dingen die andere mensen nooit hebben bereikt. Met Robert Wielinga, directeur van het Utrechtse sterrenkundig instituut Sonnenborgh, praat ik over het leven van Kees de Jager en wat hij allemaal heeft bereikt in de sterrenkunde.
Het begin
“Kees was in 1926 vijf jaar oud toen hij naar het toenmalige Nederlands-Indië verhuisde en hij kwam te wonen in een klein dorpje in het noorden van Sulawesi (wat toen nog Celebes heette). Zijn familie en hij verhuisden daar naartoe omdat zijn vader daar schoolmeester werd. Een van zijn eerste kennismakingen met de sterrenkunde was toen zijn vader op Celebes tegen hem zei, wijzend naar de lucht: ‘Zie je die twee sterren daar? De ene is blauw en de andere is rood. Hoe komt dat denk je?’ Kees had geen idee, waarop zijn vader tegen hem zei: ‘Dat komt omdat de rode minder heet is dan de blauwe, net zoals het verschil tussen een kaarslamp en een gloeilamp. Toen dacht Kees meteen: dat is interessant”. In 1933 verhuisde hij van het kleine dorpje in Celebes naar Surabaya omdat Kees naar de middelbare school ging. Op die middelbare school kwam de interesse in sterrenkunde helemaal vanwege een vriendje. ”Dat vriendje van hem zei: ‘Ik weet waar het centrum van het heelal zit’. Maar ik wist helemaal niet dat het heelal een centrum heeft, dacht Kees toen, maar dat zal wel, want alles heeft een centrum. Hij wees naar de Pleiaden, een groep van zeven sterren. Ondanks dat hij ongelijk had, brandde dat het vuur in Kees los”. ”Op zijn verjaardag in 1936 kreeg Kees een boek, De Wonderen des Hemels van Nicolaas Flammarion. Het mooie van dit boek is dat Kees dit, zelfs op latere leeftijd, als een kostbaar bezit beschouwde. Zijn latere vrouw Doetie zei ook dat hij altijd met dit boek in zijn handen liep”.
Terug naar Nederland
In 1939 komt Kees terug naar Nederland omdat hij gaat studeren in Utrecht. “Toevallig was zijn allereerste college in Sonnenborgh op een dinsdagmorgen. Zijn allereerste college kreeg hij van, een later groot voorbeeld voor hem en tevens grondlegger van de Nederlandse sterrenkunde, Marcel Minneart”. Minnaert is van 1937 tot 1963 directeur van Sonnenborgh geweest. In 1943 vallen de Duitsers Nederland binnen. Kees, als student, moest hierdoor een loyaliteitsverklaring tekenen. “Kees weigerde, maar in plaats van te gaan werken in Duitsland is hij ondergedoken op Sonnenborgh en heeft hij zijn paspoort vervalst. Hij ging, ondanks dat hij ondergedoken zat, gewoon door met zijn studie en werk, want dat kon gewoon. Dat wierp zijn vruchten af, want rond die tijd kwam zijn eerste publicatie uit. De oorlog hielp ook mee aan zijn onderzoek, want de weersomstandigheden waren goed, er was een avondklok en dus goed donker.” In 1945 gaat hij als assistent bij Minnaert in Sonnenborgh aan de slag. “Zijn ouders vonden dat alleen geen goed idee, want er was tevens geen droog brood in te verdienen. Dus hij had een ander idee, hij ging van 9 uur ‘s ochtends tot 5 bij een andere professor aan de slag voor 100 gulden en dan van 6 uur ‘s ochtends tot 2 uur ‘s nachts bij Minnaert.”
Leraar
In 1962 wordt Kees hoogleraar op Sonnenborgh en deeltijdhoogleraar aan de universiteit Brussel. “Hij ging 2 dagen in de week naar Brussel om daar les te geven. In principe heeft hij daar het sterrenkundig instituut opgericht. Ze hadden daar te weinig sterrenkundige middelen, dus hebben ze aan Kees gevraagd of hij ze daarbij kon helpen”. Even later gaat Kees wat meer aan de slag met ruimteonderzoek. “Kees had goed door dat juist dat onderzoek vanuit de ruimte extra informatie kon opleveren voor de sterrenkunde.” In 1963 wordt Kees directeur van Sonnenborgh. “In dat jaar gebeurt er nog wel iets leuks, namelijk het eerste experimentele bewijs voor de ‘big bang theory’ is er. Met name Minnaert wilde niet dat de theorie ook in Nederland zo zou gaan heten, dus Kees en collega’s besloten om het de oerknal te noemen”.
Sterrenkunde wereldwijd
Kees heeft nu echt naam gemaakt voor zichzelf in de wereld van de sterrenkunde en wordt dus gevraagd voor enorm veel banen, met name in het buitenland. Hij wordt in 1970 namelijk gevraagd als secretaris-generaal van de Internationale Astronomische Unie. ”Je wordt dus gekozen door de vakwereld om dat te zijn en dat is natuurlijk een enorme eer. Hij werd toen voor meer van dat soort banen gevraagd en heeft er ook heel veel gedaan. Hij werd vooral veel gevraagd voor dat soort banen omdat hij goed kon bemiddelen. Rusland en Amerika zaten toen namelijk midden in een Koude Oorlog op het gebied van ruimtevaart”. In dat soort rollen fungeerde Kees goed. “Kees had daar wel een neus voor. Toen de Amerikanen een satelliet naar beneden wilden halen vanwege geldredenen, stak hij daar een stokje voor. Later heeft die satelliet nog enorm veel belangrijke data verzameld”. Kees blijft tot 2003 in verschillende internationale functies. Na 2003 vertrekt Kees naar Texel, vooral vanwege de gezondheid van zijn vrouw. “Het kostte hem heel veel moeite om me te vertellen dat hij weg moest gaan. ‘Hij vertelde het en ging daarna meteen weg, want hij kon niet blijven, zo erg vond hij het.’ Hij gaat daar wel door met zijn onderzoek.
Andere Kees
Kees de Jager was natuurlijk een geweldige astronoom, maar hij had ook een andere geweldige kant. “In 1996 zat ik aan het einde van het jaar met Kees in de taxi. Natuurlijk ging het over het heelal, maar Kees liep een beetje stijf. Kees is inmiddels 75 jaar dus dat kan door de leeftijd komen dacht ik. Nee hoor, Kees had net de marathon van New York gelopen. Hij stond zelfs op een gegeven moment bekend als de oudste hardloper van Nederland”. Kees krijgt ter gelegenheid van zijn honderdste verjaardag op de gevel van Sonnenborgh in Utrecht een plaquette. Kees overleed niet veel later op honderdjarige leeftijd.
