UTRECHT CENTRUM – In Bibliotheek Neude wordt ter gelegenheid van de Boekenweek een speciale editie van FOTODOK Book Talks georganiseerd. Er zijn verschillende fotografen aanwezig om hun verhalen te delen, waaronder Saskia Aukema. Zij is fotograaf en tekstschrijver en kwam erachter dat haar oudtante tijdens de oorlog is getrouwd in kamp Westerbork. Ze dook maandenlang de archieven in en kwam erachter dat haar oudtante niet de enige was. Maar liefst 261 stellen zijn op het kamp in de echt verbonden. Ze bestudeerde trouwaktes, trouwfoto’s, oude brieven en memoires. Ze heeft meerdere bezoeken aan het kamp gebracht om achter de verhalen van de huwelijken te komen. Alle uitkomsten heeft ze verwerkt in het fotoboek ‘Tot de dood ons scheidt’, dat op Internationale herdenkingsdag voor de Holocaust in 2022 uitkwam.
Jouw oudtante, Annie, is getrouwd in Westerbork. Er moet een moment geweest zijn dat jij achter haar verhaal kwam, welk moment was dit?
‘Ik wist alleen dat mijn oudtante overleden was in de oorlog, in Sobibor. Het was een jaar of zeven geleden, toen mijn vader met zijn vrouw op bezoek was en we het over haar geschiedenis hadden. Mijn vader vroeg of ik wist dat zij in het kamp getrouwd was. Ik was eigenlijk heel erg verbaasd dat dat kon. Er zijn echt wandenvol met boeken geschreven over Westerbork, maar niet over die huwelijken.’
Hoe ben je het onderzoek naar de huwelijken gestart?
‘Ik ben naar het gemeentearchief van Midden-Drenthe gegaan, daar hebben ze namelijk alle huwelijksaktes. Die ben ik gaan bestuderen en digitaliseren. Ik heb mezelf opgesloten en heb alle aktes bestudeerd. Daarnaast ben ik ook langzamerhand beeldmateriaal gaan verzamelen, maar er was niet zo heel veel te vinden, omdat veel materiaal vernietigd is. De foto’s die in het boek staan zijn vaak van mensen die het overleefd hebben.’
Waarom mochten mensen in het kamp trouwen?
‘In andere kampen was dat anders. Het ging namelijk om Joden en in de ogen van de nazi’s hadden zij helemaal geen recht op plezier. Dat mensen mochten trouwen in Westerbork kwam echt door het regime onder bewind van kampcommandant Albert Gemmeker. Naast dat je er mocht trouwen was er ook een theater, veel Nederlandse artiesten waren van Joodse komaf. Zij konden fantastisch theater maken. Kampcommandant Gemmeker hield daar erg van en stimuleerde dit ook heel erg zodat hij zijn eigen privétheater had. Op deze manier hield hij de mensen rustig en waren er niet veel uitbraakpogingen en protesten. Er staat ook een foto in mijn boek van een fanfare met op de achtergrond een barak. Er werd gedaan alsof het allemaal wel meeviel, maar intussen waren er elke week transporten naar Auschwitz en Sobibor.’
Hoe zag een huwelijk er precies uit op het kamp?
‘Dat kan ik eigenlijk alleen reconstrueren aan de hand van verschillende verslagen en foto’s. Sommige stellen moesten heel snel trouwen. Anderen hadden dan wel een ceremonie en een klein feestje, dus die konden er iets meer van maken. Er hing meestal een feestelijke sfeer. Vaak deden andere kampbewoners echt hun best om met een cadeautje te komen. De bruidsparen probeerden er toch een beetje mooi uit te zien, ondanks de omstandigheden.
Je benoemt op je website stellen als Kitty en Leo. Welk stel is je het meest bijgebleven en wat was hun verhaal daarbij?
‘Ik denk toch het verhaal van mijn oudtante. Het is heel gek, want ik heb haar nooit gekend, maar omdat het familie is voelt het toch dichtbij. Hoe meer je over iemand weet, hoe menselijker de stellen worden. Daardoor ga je ook een beetje van ze houden, dat heb ik ook proberen over te brengen in het boek. Jij noemde Kitty en Leo, dat was een heel kleurrijk stel. Zij was verpleegster en hij was tekenaar en hij heeft ook heel mooi het kampleven in Westerbork gedocumenteerd. Van die tekeningen zijn later ook boeken verschenen. Leo is net na de bevrijding van het kamp overleden. Kitty heeft het wel overleefd en is later hertrouwd en uit dat huwelijk heeft ze een zoontje gekregen. Ik heb ook nog wat gesprekken met haar zoon gehad.’
Dat moet wel een heel bijzonder gesprek geweest zijn?
‘Ja, dat klopt. Hij probeert de geschiedenis van Leo onder de aandacht te brengen. Dat is heel bijzonder, want het is helemaal niet zijn vader. Toch heeft hij er echt zijn levenswerk van gemaakt om de tekeningen van Leo onder de aandacht te blijven brengen.’
Hoe heb je uiteindelijk de verhalen en het beeldmateriaal verwerkt in jouw fotoboek?
‘In het boek begin ik met de mooie landschappen, zodat je je inbeeldt dat het een mooie plek op aarde lijkt. Daarna beschrijf ik de persoonlijke geschiedenis van mijn oudtante en het leven op het kamp. Vervolgens heb ik de beelden van het theater verwerkt en de bruidsparen benoemd. Ik hoop dat het je gewoon raakt als je het bekijkt. Uiteindelijk zie je het ware gezicht achter dit kamp en de ware bedoelingen van het Naziregime.’
Waarom heb je er uiteindelijk voor gekozen om er een fotoboek van te maken?
‘Een fotoboek is eigenlijk een heel mooi medium. Sommige mensen vinden het ingewikkeld of misschien een beetje eng. Het is een laagdrempelige en mooie manier om verhalen te vertellen.’
